بیماری های ژنتیکی خونی (هموگلوبینوپاتی)

بیماری های ژنتیکی خونی به گروهی از اختلالات ژنتیکی یا مادرزادی گفته می شود که سلول های خونی یا عوامل انعقاد خون را تحت تاثیر قرار داده و باعث اخلال در آنها میشوند. تاثیر بیماری های ژنتیکی خونی ممکن است روی گلبول های قرمز، سفید، پلاکت ها یا پروتئین هموگلوبین خون باشد. در صورتی که بیماری بر روی این پروتئین حیاتی اثر بگذارد، به آن اختلال هموگلوبینوپاتی گفته میشود.

این پروتئین که در گلبول های قرمز یافت میشود، وظیفه انتقال اکسیژن و کربن دی اکسید را برعهده دارد . برخی از بیماری های خون مانند تالاسمی یا فنیل کتونوری، در اثر اختلال اختلالات ژنتیکی در این پروتئین به وجود می آیند.

بیماری های دیگر مانند هموفیلی، در اثر نقص در انعقاد و لخته شدن خون اتفاق می افتند. متاسفانه تحقیقات انجام شده روی این دسته از بیماری ها، به گستردگی تحقیقات انجام شده روی بیماری های ژنتیکی دیگر نیست، به همین دلیل راه های درمانی این اختلالات نسبتا محدود هستند.

بنابراین بهترین راه، تشخیص زودهنگام و پیشگیری از اختلال است. برای این کار، لازم است تا با علائم و راه‌ های تشخیص بیماری آشنا باشید. در این مقاله، اختلالات ژنتیکی خون، علائم، انواع و راه ‌های درمان آنها را با شما بررسی میکنیم.

بیماری های خونی ژنتیکی چه تاثیری روی بدن دارند؟ اختلالات ژنتیکی خون ممکن است باعث شوند سلول های خونی یا عوامل انعقاد خون کمتر یا بیشتر از حد طبیعی تولید شوند، یا عملکرد نادرست داشته باشند. این مسئله ممکن است منجر به کاهش توانایی خون برای حمل اکسیژن، ایجاد لخته های خونی، یا عفونت های مکرر شود.

همچنین بسته به شدید یا خفیف بودن این اختلالات، ممکن است روی اعضای حیاتی بدن مانند قلب، کبد، طحال، مغز، یا استخوان ها تاثیر بگذارد و عوارض جبران ناپذیر ایجاد کند.

این بیماری ها بسته به نوع و شدتشان، علائم مختلفی از خود به جا بگذارند، از جمله:

• کم خونی: کاهش تعداد قرمزی خون یا هموگلوبین که باعث خستگی، ضعف، سرگیجه، کاهش فشار خون و… می شود.
• خونریزی: کاهش تعداد پلاکت ها یا عامل انعقاد خون که باعث خونریزی زیاد در زخم ها، خونریزی دوران قاعدگی و … می شود.
• عفونت: کاهش تعداد گلبول های سفید خون یا عملکرد نادرست آنها باعث ضعف سیستم ایمنی بدن و در نتیجه بروز عفونت های باکتریائی، ویروسی، قارچی، یا پروتئینی می شود.
• آسیب به اعضای بدن: برخی از بیماری های خونی مانند فنیل کتونوری باعث افزایش یک اسید آمینه به نام فِینِیل آلانین در خون می شود که می تواند به سلول ها و بافت های بدن آسیب بزند.

اختلالات بیماری خونی ژنتیکی چه انواعی دارند؟

بیماری های خونی ژنتیکی ممکن است در اثر تغییرات ژنتیکی در سلول های خون یا عوامل انعقاد خون به وجود آیند. این تغییرات ممکن است از بدو تولد قابل مشاهده باشد، یا بعد ها در طول زندگی تشخیص داده شود.

در این قسمت، به بررسی چهار نوع از بیماری های خونی ژنتیکی مهم می پردازیم:

• هموفیلی
• تالاسمی
• هموگلوبینوپاتی
• فنیل کتونوری

این بیماری ها چگونه به وجود می آیند؟ چه علائم و عوارضی دارند؟ چه راه های تشخیص و درمانی برای آنها وجود دارد؟ با ما همراه باشید.

* بیماری هموفیلی

هموفیلی یک بیماری خونی ژنتیکی است که در آن بدن قادر به تولید کافی پروتئین مربوط به انعقاد خون نیست، پروتئین مهمی که مسئول لخته شدن خون در مواقع زخم و جراحت است. زمانی که تولید این پروتئین کاهش یابد، خونریزی غیرطبیعی و طولانی مدت رخ می دهد.

از آنجایی که هموفیلی از بیماری های ژنتیکی خون و وابسته به x مغلوب است، از طریق مادر منتقل میشود و مردان بیش تر به آن مبتلا می شوند. هموفیلی دو نوع اصلی دارد:

• هموفیلیA : این نوع هموفیلی شایع ترین نوع است و در اثر کمبود فاکتور VIII (فاکتور ۸) برای انعقاد خون به وجود می آید. هموفیلی A معمولا نوع خفیف تر این بیماری است.
• هموفیلیB : شیوع این نوع هموفیلی کمتر است و در اثر کمبود فاکتور IX یا فاکتور ۹ انعقاد خون به وجود می آید.

– علائم بیماری ژنتیکی خونی هموفیلی

شدت و عوامل این بیماری تا حد زیادی بستگی به میزان پروتئین های انعقاد خون در بدن دارد که باعث میشود بیماری از خفیف تا شدید متغیر باشد. با این حال، برخی از علائم رایج این بیماری شامل موارد زیر می باشند:

• خونریزی زیاد در زخم، جراحت، تزریقات، جراحی و…
• درد و تورم در مفاصل
• خونریزی در مفاصل (هماتوروز)
• خال های قرمز رنگ روی پوست
• خونریزی شدید در دوران قاعدگی
• خونریزی لثه یا پس از جراحی دندانپزشکی
• خونریزی بینی

علاوه بر این موارد، خونریزی داخلی مخصوصا در مغز و مفاصل می تواند خطرناک باشد و منجر به آسیب دائمی یا حتی مرگ شود.

– تشخیص بیماری هموفیلی

اصلی ترین روش تشخیص بیماری هموفیلی آزمایش خون در آزمایشگاه تهران لب است. بر اساس شرایط بیمار، پزشک هماتولوژی ممکن است از تست های زیر استفاده کند:

• شمارش کامل خون (CBC): برای بررسی سطح هموگلوبین و پلاکت های خون
• زمان ترومبوپلاستین نسبی فعال شده (APTT): برای بررسی سطح فاکتور ۸ و انعقاد خون
• زمان پروترومبین (PT): برای بررسی سطح فاکتور ۹
• آزمایش انعقاد خون: برای تعیین نوع و شدت هموفیلی

– درمان و کنترل بیماری هموفیلی

درمان اصلی هموفیلی تزریق پروتئین مصنوعی یا انسانی به بدن است. این درمان می تواند به صورت پیشگیرانه یا برای کنترل خونریزی انجام شود. برخی از روش های درمانی دیگر عبارتند از:

• دسموپرسین: یک هورمون مصنوعی که می تواند سطح فاکتور ۸ را افزایش دهد. برای بیماران با هموفیلی A خفیف مناسب است.
• امیسیزوماب: یک داروی جدید که عامل انعقاد ندارد. این دارو می تواند خونریزی را در بیماران هموفیلی A متوقف کند.
• داروهای ضد فیبرینولیتیک: داروهایی هستند که جلوگیری می کنند لخته های خون شکسته شود.
• چسب فیبرین: ماده ای است که می تواند به زخم ها برای تسریع لخته شدن و التیام زخم کمک کند.
• فیزیوتراپی: می تواند در کاهش درد و التهاب مفاصل ناشی از خونریزی داخلی کمک کند. در صورت آسیب شدید، ممکن است جراحی لازم باشد.

* بیماری تالاسمی

تالاسمی یکی دیگر از بیماری های ژنتیکی خونی میباشد که در آن بدن قادر به تولید کافی هموگلوبین نیست، بنابراین این بیماری نیز در دسته اختلالات هموگلوبینوپاتی قرار میگیرد. همانطور که اشاره کردیم، این پروتئین در سلول های خون قرمز وجود داشته و اکسیژن را به بافت های بدن منتقل می کند.

کمبود این پروتئین باعث کم خونی شده و کمبود آن می تواند از خفیف تا شدید متغیر باشد. به علاوه، باعث احساس خستگی، سرگیجه، رنگ پریدگی پوست، ادرار تیره، و تورم شکم می شود.

– علائم و عوارض اختلال ژنتیکی خون تالاسمی

بسیاری از بیماران مبتلا به تالاسمی علائم چندانی ندارند، اما اگر شخص دچار علائم کم خونی باشد، برای درمان به طور منظم نیاز به تزریق خون دارد. این علائم بستگی به نوع و شدت بیماری دارد. برخی از علائم شایع هستند:

• رنگ پریدگی پوست و لثه
• خستگی و ضعف
• سرگیجه و سردرد
• ضربان قلب بالا
• اختلالات رشد و تکامل
• تورم شکم
• پهن شدگی و تغییر فرم استخوان های صورت
• آسیب به طحال، کبد، قلب، گوارش و غده تیروئید

– تشخیص اختلال تالاسمی

برای این دسته از اختلالات ژنتیکی خون از آزمایش هایی نظیر CBC برای تعیین سطح هموگلوبین و اندازه و شکل سلول های قرمز استفاده کرد. علاوه بر آن، می توان از آزمایش DNA برای بررسی وجود جهش های ژنتیکی در ژن های تولید کننده این پروتئین نیز استفاده کرد.

– راه های درمان و کنترل تالاسمی

• تزریق خون: این روش برای بالا بردن سطح هموگلوبین در خون استفاده می شود. بعضی از بیماران با تالاسمی نیاز به تزریق خون منظم دارند.
• جراحی حذف طحال: این روش باعث افزایش بقای سلول های خون و کاهش نیاز تزریق خون میشود، چرا که طحال مسئول حذف سلول های خون قدیمی است.
• درمان با دارو: از دارو برای کاهش سطح آهن در خون استفاده می شود. آهن اضافه می تواند باعث آسیب به قلب، کبد، و غده ها شود.
• پیوند مغز استخوان: این روش برای جایگزین کردن سلول های خون قدیمی با سلول های سالم استفاده می شود.

* بیماری فنیل کتونوری

فنیل کتونوری از دیگر اختلالات ژنتیکی خون است که بدن در آن نمی تواند اسید آمینه فنیل آلانین را تجزیه کند. فنیل آلانین یک ماده سازنده پروتئین است که در بسیاری از غذاهای حاوی پروتئین و شیرین کننده مصنوعی آسپارتام وجود دارد.

اگر فنیل آلانین در بدن تجزیه نشود، سطح آن در خون افزایش می یابد و ممکن است باعث آسیب به مغز و سایر اعضای بدن شود

– علائم فنیل کتونوری

مثل سایر بیماری های ژنتیکی خونی، علائم و عوارض فنیل کتونوری نیز تحت تاثیر شدت بیماری و فرد مبتلا، ممکن است متفاوت باشد. برخی از علائم این اختلال شامل:

• بوی کپک زدگی در نفس، پوست، یا ادرار
• راش پوستی
• تغییر رنگ پوست و مو
• اندازه کوچک سر (میکروسفالی)
• خستگی و ضعف
• سرگیجه و سردرد
• ضربان قلب سریع

اگر فرد مبتلا به PKU کنترل نشده در دوران بارداری دارای سطوح بالایی از فنیل آلانین باشد، ممکن است باعث ناتوانی ذهنی، نقص های مادرزادی و سایر مشکلات در نوزاد شود.

– تشخیص فنیل کتونوری

تشخص فنیل کتونوری با انجام آزمایش خون صورت می گیرد و به عنوان بخشی از غربالگری نوزادان گرفته میشود. اگر سطح فنیل آلانین در خون نوزاد بالا باشد، پزشک آزمایشات بعدی را برای تأیید تشخص و نوع PKU اجرا می کند. این آزمایشات شامل:

• آزمایش خون یا ادرار برای اندازه گیری سطح فنیل آلانین
• آزمایش ژنتیکی برای شناسایی جهش در ژن PAH

– راه های درمان و کنترل فنیل کتونوری با مشاوره ژنتیک

فنیل کتونوری درمان قطعی و ریشه کن کننده نداشته و درمان آن مادام العمر است. این درمان می تواند شامل رژیم غذایی خاص یا دارو باشد:

• رژیم غذایی خاص کم فنیل آلانین: این رژیم شامل محدود کردن مصرف غذاهای حاوی فنیل آلانین است. این غذاها شامل پروتئین های حیوانی مانند شیر، تخم مرغ، پنیر، گوشت، ماهی و مغز است. همچنین برخی از سبزیجات، حبوبات، مغز ها و شیرین کننده های مصنوعی نظیر آسپارتام نیز باید اجتناب شود.
• درمان دارویی: برخی از داروها مثل ساپروپترین دی هیدروکلراید (Kuvan) و داروی Pegvaliase می توانند به بدن در تجزیه بهتر فنیل آلانین کمک کند. این داروها باعث افزایش تحمل فنیل آلانین و کاهش نیاز به رژیم غذایی سختگیرانه می شود.